مبنا

بسم الله الرحمن الرحیم

   علم سیاست، دانشى است که حوزه بررسى‌ها و تحقیقات آن با تدبیر عمومى جامعه، قدرت، نهادها و رفتار سیاسى ارتباط دارد. در این رشته علمى، حکومت، دولت، احزاب سیاسى، گروه‌هاى فشار و پدیده‌هاى سیاسى مورد تجزیه و تحلیل قرار مى‌گیرند. دوره مبانى علم سیاست، اثرى که پیش رو دارید، در طى هفده درس، برخى از عمده‌ترین و اساسى‌ترین موضوعهاى سیاسى را بررسى و تحلیل کرده است تا نوعى آموزش عمومى براى نیروهاى مسلح جهت دفاع از حکومت جمهورى اسلامى ایران مفید و مثمر ثمرگردد.
   آنچه را که همواره در مطالعه این تألیف باید مد نظر داشت این است که بنیاد علم سیاست عمدتاً در غرب بنا نهاده شده و اصول کلّى و قواعد عام این علم نیز از تفکرات و پژوهشهاى اندیشمندان سیاسى غربى نشأت مى‌گیرد. و پس از انقلاب اسلامى کوشش به عمل آمد تا مبانى علم سیاسى از دیدگاه اسلام نیز مطرح شود.
   نوع نگرش به انسان و جامعه، شرایط محیط زیست، ایدئولوژى و مذهب این اندیشمندان، بر آثار و تألیفات آنان تأثیر بسزایى داشته و دارد؛ چرا که آثار هیچ دانشمند علوم انسانى، فارغ از ارزشها و قضاوتهاى زهنى نمى‌تواند باشد. به طور مثال حاکمیّت دموکراسى ادعایى در دنیاى غرب، عالمان سیاسى آن دیار را مجذوب خود نموده؛ بگونه‌اى که اندیشمندان علم سیاست در غرب به این موضوع، به عنوان یک ارزش و هنجار مثبت و راستین نگریسته و سایر مکانیسمهاى کنترل و هدایت جامعه از نظر آنها، داراى بار ارزشى منفى خواهند بود. در دوره آموزش مبانى علم سیاست حاضر، سعى بلیغ بر آن قرار گرفته که قواعد و اصول علمى با ارزشهاى علمى و اسلامى هماهنگ شده و آنچه را که حق است به رشته تحریر درآید. از این روى، باید با دید ارزشگذارانه به موضوع نگریسته شده و تحقق این کلام معروف «تلفیق علم و ایمان» مد نظر بوده است.
در پایان مقدمه، ذکر این نکته ضرورى است که استفاده از منابع معرفى شده در پاورقى یا کتابنامه، به هیچ روى بیانگر تأیید نویسندگان یا صحت مطالب آنها نمى‌باشد.
   از آنجا که مطابق استاندارد مرکز تحقیقات اسلامى سپاه، مطالب یک دوره آموزشى باید مستند به منابع آن رشته علمى باشند، به این منابع در پاورقى یا کتابنامه استناد شده است.
   امید است با فراگیرى آموزش سیاسى و حفظ ارزشهاى اسلامى، در خدمتگذارى به جامعه و حکومت اسلامى، هر چه بیشتر موفق باشیم.

کلیات
   سیاست با زندگى و حیات بشر عجین و توأم است. زندگى آدمى از دوران قدیم تا به حال به صورت‌هاى مختلف تحت تأثیر اداره و تدبیر سیاسى بوده و هست و هرگز از پدیده‌هاى سیاسى خالى نبوده و نخواهد بود. سیاست، چه به مفهوم هدایت و اصلاح، چه به مفهوم قدرت و کسب امتیازات و چه نظم و نسق بخشیدن به روابط اجتماعى، همواره فعالیتهاى انسان را تحت تأثیر خود قرار مى‌دهد. از این رو، شناخت علم سیاست و مبانى آن ضرورى مى‌نماید.
تعریف علم سیاست در آثار کلاسیک و جدید:
   بجاست در آثار کلاسیک یونان باستان به معناى هدایت و تدبیر مدینه فاضله بوده که وظایف و جایگاه زمامداران و شهروندان در آن دقیق مشخص مى‌باشند. اما امروز علم سیاست، شناخت نسبت به «اعمال و افعال سیاسى» و همچنین شناخت «نهادها» و «پدیده‌ها» ى سیاسى مى‌باشد. این شناخت و آگاهى شامل رفتار رأى دادن، حمایت از رژیم سیاسى، انواع حکومت‌ها، ابعاد اقتصادى، سیاسى، اجتماعى قدرت، تحولات اجتماعى مانند انقلاب و جنگ، قواى عمومى کشور و روابط آنها و مسائل سیاسى جارى مى‌باشد.
الف- تعریف لغوى‌ واژه سیاست در لغت فارسى به معناى «اصلاح امور خلق، اداره کردند، کارهاى‌ مملکت، حکم راندن بر رعیت و ریاست کردن» آمده است. در زبان عربى این واژه به معناى «اهلى کردن چهار پایان، اداره و ریاست کردن» آمده است.فرهنگ‌هاى لغت اروپاییان، واژه «سیاست Politics» را به صورت زیر تعریف کرده‌اند:
  فرهنگ لیتره سیاست را «علم حکومت بر جوامع» و فرهنگ رو بر سیاست را «فن و عمل حکومت بر جوامع» تعریف کرده‌اند. به طور کلى، لغت «سیاست» معناى «اصلاح امور، ریاست و حکومت کردن» را مى‌رساند که از این معنا تعریف «سیاست یعنى اداره و تدبیر عمومى جامعه» استفاده مى‌شود که به دو صورت داخلى و خارجى نمود پیدا مى‌کند.
ب- تعریف اصطلاحى‌ فلاسفه سیاسى در گذشته و دانشمندان علم سیاست در جهان معاصر در بررسى «سیاست» آثار و تألیفات بسیارى را در قلمرو فلسفه سیاسى و علم سیاست انتشار داده‌اند. بررسى پدیده‌هاى سیاسى و تشخیص آنها از امور غیر سیاسى همیشه ذهن خلّاق آنان را به خود مشغول داشته، تعاریف و مصادیقِ زیادى در این راستا ارائه کردند.
تعریف سیاست از نظر دانشمندان مختلف‌ 1- فلاسفه و دانشمندان غربى‌ افلاطون «4» و ارسطو  از فلاسفه یونان باستان، نخستین آثار سیاسى را در  موضوع سیاست و حکومت، در تاریخ باستانى مغرب زمین به میراث گذاشته‌اند.
افلاطون در کتاب «جمهور» و ارسطو در کتاب «سیاست»، هر یک به نحوى، از سیاست سخن گفته‌اند.
افلاطون در «جمهور» در صدد ارائه یک جامعه سیاسى ایده‌آل است که «مدینه فاضله» نام دارد. در مدینه فاضله، فلاسفه و حکما حکومت مى‌کنند و سیاست به معناى هدایت و رهنمون کردن شهروندان و سایرین به وظایف و جایگاه اصلى آنهاست. «1» ارسطو در «سیاست» به بررسى مسائل و پدیده‌هاى سیاسى مى‌پردازد. او هر چند به دنبال آرمان شهر افلاطونى نیست ولى در تعریف جامعه سیاسى و حکومت مطلوب، همان راه استاد را پى مى‌گیرد. «2» دانشمندان علوم سیاسى در قرن جدید، پس از آن که علوم به شعبه‌هاى متعدد تخصصى تقسیم گشت، در صدد علمى کردن «سیاست» برآمده و «علم سیاست» را بنیانگذارى کردند؛ در حالى که مسائل سیاسى، قبل از این، در فلسفه و حکمت بررسى مى‌گردید.
  در این راستا، تعاریف چند تن از اندیشمندان علم سیاست قرون معاصر ارائه مى‌شود. موریس دوورژه استاد جامعه شناسى فرانسه، در «بیان سیاست» این گونه نظر مى‌دهد:
النهایه، جوهر سیاست، طبیعت ویژه و معنى حقیقى آن، این است که همیشه و همه جا زوجنبتین است. تصویر ژانوس، خداى دوچهره‌اى، مظهر واقعى قدرت است، زیرا ژرفترین واقعیتهاى سیاسى را بیان مى‌کند  » فکرى که بر اساس آن، سیاست از یکسو مبارزه و پیکار میان افراد و گروهها براى فتح قدرتى است که فاتحان، آن را به سود خود و به زیان مغلوبان به کار مى‌برند و از سوى دیگر، در عین حال کوششى است براى تحقق نظمى اجتماعى به سود همه افراد، پایه اصلى نظریه جامعه شناسى سیاسى ما را تشکیل مى‌دهد   «3» بدینسان، علم سیاست به مثابه علم نهادهاى مربوط به اقتدار تعریف مى‌شود. «4» دیدگاههاى نوین در علم سیاست که بیشترین تأکید را بر «پدیده هاى سیاسى»  داشته و دارند، هدف علم سیاست را «تشریح منظم و پیش بینى پدیده‌هاى سیاسى» «1» بر این اساس، مطالعه پدیده‌هایى چون «تصمیم گیرى سیاسى، احزاب، افکار عمومى، انتخابات و انقلاب» از جمله هدفهاى علم سیاست مى‌باشد.
2- دیدگاههاى مارکسیستى‌ مارکسیستها حکومت و دولت را ابزار سلطه طبقه حاکم بر طبقات زیر سلطه و حاکمیت مى‌دانند. از دیدگاه مارکسیستى، قدرت، محور و اساس حکومتها در طول تاریخ است و همین امر مبناى سیاست است.
3- فقها و دانشمندان اسلامى‌ سیاست از نظر اندیشمندان اسلامى، به ویژه فلاسفه سیاسى مسلمان، هدایت انسان به سوى خدا و اجراى احکام و شریعت الهى است. سیاست از این وجه نظر، در واقع، تشکیل حکومتى است که مبناى آن اجراى فقه اسلامى است.
    ابونصر فارابى، از فلاسفه بنام اسلام، سیاست را هدایت خلق به سوى خالق در مدینه فاضله توسط رهبر بیان مى‌کند. مدینه فاضله او، مدینه‌اى است که به وسیله بهترین و مستعدترین کسى که هدفش ترقى و سعادت فردى و جمعى است، اداره مى‌شود. او سیاستِ حکومتى را خوب و مطلوب مى‌داند که افعال و ملکات «ارادى» را در مردم جایگزین کرده تا به سعادت حقیقى برسند، اگر «پندارها» را تقویت کند، حکومت جاهلیّت است. ابوحامد غزالى، از دیگر متفکّران اسلامى، در تعریف سیاست مى‌گوید:
   سیاست در استصلاح مردمان و نمودن بدیشان راه راست را، که نجات دهنده است در دنیا و آخرت. فقهاى اسلام، هر چند به صورت منظم و یک بحث مستقل از سیاست و حکومت سخن نگفته‌اند، اما در فقه اسلام به طور پراکنده، بسیارى از مسائل سیاسى را مورد بررسى قرار داده و احکام اسلام را درباره آنها بیان کرده‌اند. مجموعه این احکام، «فقه سیاسى» مشهور است.
   فقها، با بیان احکام اسلامى در مورد «جهاد، خمس، زکات، امر به معروف و نهى‌از منکر، تجارت، قضاوت، ولایت و ...» در صدد بیان جنبه فقهى مسائل سیاسى برآمدند، از این نظر، سیاست، تحقق و به فعلیّت رسیدن احکام الهى در جامعه اسلامى جهت هدایت مسلمانان به کمال مطلوب که اراده و خواست الهى است، مى‌باشد. «1» موضوع علم سیاست‌ تا کنون توافق نظرى در مورد موضوع علم سیاست بین دانشمندان این رشته حاصل نشده است. چند دیدگاه به طور کلى در این مورد وجود دارد که عبارتند از:
اٌلف- موضوع علم سیاست «دولت» است.
«مارسل پرلو» و «ژرژ ژلینک» موضوع سیاست را، «دولت» مى‌دانند. بر اساس این ایده، دولت از مهمترین ارکان جامعه بشرى است. حاکمیت دولت از لحاظ داخلى و استقلال دولت از جهت روابط خارجى، آن را به عنوان مهمترین رکن سیاست داخلى و خارجى قرار داده است. بنابراین وظیفه علم سیاست، «بررسى دولت و رفتارهاى آن» است. «2» ب- موضوع علم سیاست «قدرت» است.
   عقیده بسیارى از متفکران سیاسى بر این است که موضوع علم سیاست، «قدرت» است. «ژرژ ودل»، «موریس دوورژه» و «ریمول آرون» از جمله آنها مى‌باشند.
منبع: مبانى علم سیاست       
نویسنده: حسین جمالی